«مسعود پزشکیان»، رئیس‌جمهور ایران در راس یک هیأت عالی‌رتبه سیاسی-اقتصادی عازم مسکو می شود. این سفر به دعوت رسمی «ولادیمیر پوتین» رئیس‌جمهور روسیه انجام می شود که به دلیل امضای «معاهده مشترک جامع راهبردی» میان دو کشور، سفری تاریخی خواهد بود.
این معاهده اساس روابط متقابل و اصول همکاری بین جمهوری اسلامی ایران و فدراسیون روسیه حداقل در دو دهه آینده خواهد بود که دهه های تعیین کننده در سطوح ملی، منطقه ای و بین المللی محسوب می‌شوند. اما مهمتر از دهه های آینده این است که روابط ایران و روسیه در مقطع فعلی در یک محک جدی قرار گرفته است.
ایران و روسیه به واسطه اقدامات خصمانه غرب در مناطق همجوار با معادلات امنیتی پیچیده ای مواجه هستند. همکاری راهبردی ایران و روسیه در سوریه که در دهه گذشته به عنوان مصداق بارز ظرفیت اتحاد راهبردی دو کشور یاد می شد، اکنون دیگر وجود ندارد. از سقوط نظام بشار اسد به عنوان یک موضوع بی اعتمادساز دیگر بین ایران و روسیه یاد می شود. در حالی که از روابط ایران و روسیه انتظارات زیادی وجود دارد.
هر چند تاکنون پیمان رسمی درباره اتحاد میان ایران و روسیه بین دو کشور منعقد نشده است، اما از نگاه ناظران، تهران و مسکو به عنوان متحد محسوب می‌شوند که باید تعهدات سیاسی و امنیتی در قبال هم داشته باشند.
روابط تاریخی، همبستگی های سیاسی، اقتصادی و نظامی، همکاری در حوزه های مختلف مانند امنیت منطقه‌ای و همچنین تطابق برخی اهداف سیاست خارجی ایران و روسیه در مقابله با آمریکا، این نگاه را به روابط ایران و روسیه ایجاد کرده است.
اما در زمین واقعیت از آنجا که تعهدات ایران و روسیه شفاف نبوده، در بزنگاه ها یا تعهدات به خوبی اجرا نشده و یا قضاوت درستی از عملکرد کشورها در قبال هم وجود نداشته است. روس هایی هستند که هنوز به ارزش ایران در سیاست‌های منطقه‌ای و بین‌المللی روسیه توجه ندارند و ایرانی‌هایی هستند که حمایت های سیاسی و نظامی روسیه از ایران در مقاطع بحرانی را کافی نمی دانند.
با این حال به عنوان پژوهشگری که نزدیک دو دهه است روابط ایران و روسیه را رصد و تحلیل می‌کنم معتقدم هر چند در واقعیت روابط تهران و مسکو کم چالش نیست، اما شرایط زمانی و مکانی به نحوی است که ایران و روسیه باید تعهدات سیاسی و امنیتی خود را شفاف تر سازند. انتظاری که حتی از سوی منتقدان روابط تهران و مسکو و غربگرایان در ایران و روسیه از روابط ایران و روسیه وجود دارد، سودبخش بودن آن در وجوه مختلف است؛
۱- تقویت همکاری‌های اقتصادی و تجاری؛ یک فقدان بزرگ در روابط ایران و روسیه ارزش اقتصادی روابط و تاثیر ملموس آن برای جامعه دو کشور است. افزایش تبادلات تجاری، سرمایه‌گذاری‌های مشترک و توسعه همکاری‌های اقتصادی می‌تواند به تعزیز روابط دوجانبه در نزد افکار عمومی کمک کند.
۲- ضمانت درباره تعهد به امنیت ملی همدیگر؛ امنیت کالای گرانبهایی است که اکنون هر دو جامعه ایرانی و روسی به اهمیت آن واقف شده‌اند و لذا تعهد به امنیت و حسن همجواری می تواند اعتماد اجتماعی و سیاسی بین دو کشور را افزایش دهد. این تعهد از طریق حمایت سیاسی برای دور کردن تهدید خارجی و یا حمایت نظامی در مقاطع بحرانی ناشی از تهدید خارجی بیشتر نمودار می شود.
۳. کمک به امنیت منطقه‌ای در راستای امنیت و منافع دو کشور؛ موضوع مهم دیگر است که به ویژه از سوی افکار عمومی ایران مخصوصا در جغرافیای تمدنی ایران انتظار می‌رود همسویی بیشتر ایران و روسیه برای تامین منافع مشترک است. همکاری در زمینه‌های سیاسی، امنیتی و نظامی برای حفظ ثبات منطقه و مقابله با تهدیدات مشترک در آسیای مرکزی و قفقاز جنوبی بر خلاف غرب آسیا برای افکار عمومی ایران به معنای همکاری دوستانه‌تر روسیه با ایران ارزیابی می‌شود.
۴- پرهیز از مواضع منطقه‌ای و بین‌المللی که خلاف ملاحظات سیاسی، امنیتی و اقتصادی دو جانبه است؛ به شکل غیرقابل انکاری افکار عمومی به ویژه در ایران مواضع سیاسی رهبران و مقامات روسیه را دنبال می‌کنند و هر نوع اظهار نظر مستقیم و غیرمستقیم مربوط به ایران را تحلیل و بررسی می کنند. چنانچه اظهارات وزیرخارجه روسیه در سفر به باکو درباره کریدور زنگه‌زور که تداعی تغییر ژئوپلتیک منطقه به ضرر ایران است با واکنش منفی افکار عمومی ایران مواجه شد.
این عمق از انتظارات از روابط ایران و روسیه همواره وجود داشته و حتی در بطن همه سخنان مخالفان و منتقدان روابط ایران و روسیه نیز قابل مشاهده است، اما هیچ گاه فهمیده نشده و به شکل شفاف و صریح بیان نشده است.
این منازعه بیهوده و گاهی پر هزینه درباره روابط ایران و روسیه و عدم شفافیت در روابط ایران و روسیه نیز دلایل مختلفی داشته است. علاوه بر دیدگاه های منفی اجتماعی که دلایل قابل بحث دارد و خلاصه آن تبلیغات گسترده غربی علیه روابط ایران و روسیه و همان عدم وجود نتایج ملموس اقتصادی و امنیتی در رابطه است، نوعی بی اعتمادی دولتی نیز بر روابط ایران و روسیه سایه انداخته است.
اما روند تحولات سال های اخیر باید این تردیدها درباره اهمیت روابط ایران و روسیه را از بین برده و دو کشور را نسبت به پذیرش تعهدات صریح و ضمانت های واقعی برای توسعه روابط سیاسی، اقتصادی و دفاعی متقاعد ساخته باشد.
صرف نظر از آثار داخلی برای هر کدام از کشورها، اگر ایران و روسیه روابط متعهدانه برقرار کنند، این رابطه می‌تواند نتایج متنوعی داشته باشد:
۱- افزایش قدرت ملی؛ ایران و روسیه دو کشور تحت تحریم غرب هستند که تجربه نشان داده این تحریم ها لغو نخواهند شد و لذا ضمن ادامه مذاکرات برای لغو تحریم ها باید راهبرد موازی برای مقابله با تهدید ها داشت.
توانایی ایران و روسیه در تطبیق با نیازهای اقتصادی همدیگر و مشارکت فعال در ایجاد یک زنجیره ارزشی جدید برای کشورهای تحت تحریم غرب، می تواند آثار داخلی، منطقه‌ای و بین‌المللی مثبتی داشته باشد.
۲- تقویت موازنه قدرت: روابط متعهدانه سیاسی و نظامی ایران و روسیه می‌تواند موازنه قدرت در مناطق پیرامون را تقویت کرده و نقش آنها در تعیین سیاست‌های منطقه‌ای را تقویت کند. برخی تهدیدها در مناطق پیرامون متفاوت است اما تهدیدهای جدی منطقه‌ای برای ایران و روسیه مشترک است. تروریسم و افزایش بازیگری غرب در این مناطق، تهدید مشترک برای تهران و مسکو و غیر قابل چشم پوشی محسوب می‌شود.
ایران و روسیه در سوریه نشان دادند همکاری موثری دارند. زمانی که روسیه و سوریه در این رابطه به دنبال گزینه های الترناتیو رفتند، به سرعت رقبای آنها پیشروی کردند و یکی از مهمترین مزیت‌های منطقه ای ایران و روسیه از دست رفت.
روسیه همچنان امیدوار است که حضور خود در سوریه را تثبیت کند اما واقعیت این است که با وجود تلاش گسترده که غرب برای تسلط بر سوریه دارد حتی در صورت ادامه حضور نظامی روسیه در سوریه، این موقعیت قابل استفاده راهبردی نخواهد بود.
در واقع نظر به این تجربه گرانبها، ایران و روسیه باید ابهام استراتژیک در رابطه و همکاری های خود را از بین برده و ثبات بیشتری در روند توسعه روابط و حمایت از همدیگر نشان دهند. اما روسیه از طرفی تمایلی ندارد هزینه های تامین امنیت ایران در غرب آسیا را متقبل شود و از سوی دیگر تمایل دارد از مسیر ایران به منطقه دسترسی داشته و در غرب آسیا ایفای نقش کند. این در حالی است که ایران تمایل دارد از همکاری با روسیه مانع سلطه محور آمریکا بر منطقه و به مخاطره افتادن امنیت و منافع ایران و در نتیجه شرکای ایران شود.
از طرف دیگر روسیه همچنان به رغم بحران اوکراین، به روابط متوازن با اعراب که متحد آمریکا هستند نیز علاقه بیشتری نسبت به رابطه با ایران نشان می‌دهد. در مجموع باید تاکید کرد آنچه می تواند پیشران جدی در همکاری‌های راهبردی ایران و روسیه باشد، نه صرفا سند جامع همکاری‌ها بلکه قراردادهای سیاسی و اقتصادی با تضمین دوجانبه است.