عید سعید فطر در آینه ی شعر فارسی

به گزارش نبض وطن، جشن‌های آیینی در ادیان مختلف دارای ویژگی‌های خاصی هستند که گاهاً در میان اقوام مختلف مشترک است و در واقع مهم‌ترین ویژگی‌های جشن یا عید، ریشه‌های مذهبی و اساطیری آن است که به آن هاله‌ای از تقدس می‌بخشد ولی عید فطر ،به‌دلیل داشتن اندوه توأمان برای تمام شدن ماه رمضان، دارای یک تضاد شاعرانه است که حساب آن‌را با تمام اعیاد ایرانی، اسلامی و اساطیری جدا می‌کند.
به‌دلیل مفاهیم عرفانی و درونی این اتفاق بزرگ در تاریخ و فرهنگ اسلامی و آغاز انسانیت پس از یک ماه تذهیب نفس و تأثیرات آشکاری که ماه رمضان بر زندگی و سلوک فردی و اجتماعی جوامع اسلامی می‌گذارد، این عید بیش از سایر اعیاد اسلامی مورد توجه شاعران قرار گرفته و در حوزه‌های محتوایی و مضمون‌سازی بهانه‌ای برای ایجاد تصویرهای بدیع عرفانی و عاشقانه شده است.
عید فطر یکی از اعیاد اسلامی است. پیشینه ی آن به زمان پیامبرگرامی اسلام برمی گردد. پیش تر از آن وجود خارجی نداشته است. این عید از آن زمان تا کنون در جامعه ی اسلامی حفظ شده و آداب و سنن مخصوص به خود پیدا کرده است. همزمان با آن در ادبیات نیز رخنه کرده است. پیشینه ی آن در ادبیات فارسی به رودکی نخستین شاعر فارسی زبان می رسد. آثار گرانبهایی از شاعران بزرگ فارسی در این ارتباط وجود دارد که همه نشان گر اهتمام شاعران به این موضوع دینی و آیینی می باشند.
نمایان شدن هلال ماه نو به معنی پایان بندگی و شب‌بیداری عارفانه و بی‌ریای ماه رمضان نیست بلکه نقطه‌ای دوباره برای ورود به عالم معناست و با توجه به دل‌بستگی‌های شاعران به این عید، پنج طبقه‌بندی با نگاه‌های «عشرت‌جویانه»، «مداحانه»، «رندانه»، «هنرمندانه»، «زاهدانه و عارفانه» را در بین رمضان‌پژوهان پدید آورده است.
نگاه هنرمندانه به عید فطر در غزل‌های عاشقانه متجلی شده و در این آثار، غالباً یک تشبیه و مقارنه بین هلال عید و عید با معشوق و ابروی او اتفاق می‌افتد.
هلال عید می‌بینی و من پیوسته ابرویت‌ مبارک باد بر تو عید و بر من دیدن رویت‌
خواجه حافظ شیرازی یکی از جمله کسانی است که در این ارتباط شعرهای بسیاری دارد. در میان اعیاد موجود در جامعه ی اسلامی،بیش ترین توجه حافظ به عید فطر و ماه مبارک رمضان است. بسامد استفاده از روزه و رمضان و عید در شعر حافظ بالا است. از اینجا روشن می شود که این مسأله برای حافظ از اهمیت قابل توجهی برخوردار بوده است.
اما نکته ی مهم در اشعار حافظ نگاه متفاوت او نسبت به عید رمضان است. او در اشعارش نسبت به عید رمضان واکنش های در ظاهر متناقض ازخود نشان داده است. همین امر سبب شده است تا بسیاری از نویسندگان و حافظ پژوهان در پی حل این تناقضات ومعماها برآیند و هرکدام توجیهات خاص خود را مطرح کنند. چه بسا عده ای بر اعتبار شعرهای حافظ از این منظر اظهار تردید و شک کنند.
تصویر زیبا و شاعرانه ای که حافظ از هلال عید فطر خلق کرده است به این شرح است:
عید است و آخر گل و یاران در انتظار ساقی به روی شاه ببین ماه و می بیار
دل برگرفته بودم از ایام گل ولی کاری بکرد همت پاکان روزه دار
ریشه‌های نگاه عارفانه و زاهدانه ‌را در ناصرخسرو قبادیانی و سنایی باید جست‌وجو کرد و اوج آن‌ را در عطار، مولانا و حافظ دید.
در این نگاه، ماه مبارک رمضان و عید فطر رنگ شریعت و طریقت آکنده با یک‌دیگر به خود می‌گیرد و مضامین آن سرشار از مفاهیم عرفانی است که ماه رمضان و شب‌های قدر را با عید فطر پیوند می‌زند.
سنایی، بنیان‌گذار غزل عرفانی در ادبیات فارسی است که بی‌شک می‌توان او را پیشگام حرکت و نگاه تغزلی و عرفانی به عید فطر دانست.
نقطه‌ی اوج این نگاه در اشعار بزرگ‌ترین رمضان‌ستای تاریخ ادبیات فارسی، مولانا جلال‌الدین بلخی است که با ماه رمضان نیز برخوردی سرشار از طرب و نشاط دارد:
آمد شهر صیام سنجق سلطان رسید دست بدار از طعام مایده‌ی جان رسید
و کسی که با رمضان چنین سرشار از طرب می‌شود، در عید رمضان از خود بی‌خود خواهد شد و به سماع خواهد نشست:
عید آمد و عید آمد وان بخت سعید آمد برگیر و دهل می‌زن کان ماه پدید آمد
وباز از خداوندگار مولانا :
آمد رمضان و عید با ماست قفل آمد و آن کلید با ماست
سنایی از نگاه بسیاری از ادیبان پدر شعر عرفانی فارسی است و بسیاری از مفاهیم و مضامین بلند اخلاقی و عرفانی در اشعارش نمود دارد که ماه رمضان و عید فطر هم از آن جمله هستند که در ادامه چند بیت را می خوانیم که سنایی در آن از اندوه اتمام ماه رمضان سروده است.
ای ماه صیام ار چه مرا خود خطری نیست حقا که مرا هم‌چو تو مهمان دگری نیست
از درد تو ای رفته به ناگه ز بر ما یک زاویه‌ای نیست که پر خون جگری نیست
آن کیست که از بهر تو یک قطره ببارید کان قطره کنون در صدف دین گهری نیست
بیدل دهلوی در قالب رباعی اینچنین می‌گوید:
عید آمده هر کس پی کار خویش است می نازد اگر غنی و گر درویش است
من بی تو به حال خود نظرها کردم دیدم که هنوزم رمضان در پیش است
صائب تبریزی معروف ترین چهره سبک هندی در ادبیات فارسی است که رمضانیات ، یکی از زیباترین آثار به شمار می رود. او گاه از رمضان فقط به عنوان یک مضمون استفاده کرده است و البته هرگز رمضان را کوچک نشمرده است
تا کدامین دل بیدار مرا دریابد چون شب قدر نهان در رمضانم کردند
یا بیتی دیگر:
گرچه دست ستم زلف دراز است خطش چو شب قدر شفیع رمضان خواهد شد
در آخر و پس از مرور مهم ترین اشعار سروده شده درباره عید سعید فطر، خالی از لطف نیست که یکی از آثار به یاد ماندنی شاعر معاصر ایرانی قیصر امین پور را هم مرور کنیم که بارها و بارها در محافل مختلف خوانده شده است.
عید است و دلم خانه ویرانه ، بیا این خانه تکاندیم ز بیگانه، بیا
یک ماه تمام مهیمانت بودیم یک روز به مهمانی این خانه بیا
شاعران کلاسیک و کهن فارسی با نگاه‌های متفاوت و با مضامین مختلفی به مسأله‌ عید سعید فطر پرداخته‌اند و این درحالی است که به عقیده‌ بعضی از شاعران و نویسندگان، ادبیات معاصر ایران تحت اتفاقات پس از مشروطه و با مدرن‌گرایی و مذهب‌گریزی از ادبیات دینی و آیینی خالی شده است و مفاهیمی چون عید فطر در آن‌ها دیده نمی‌شود.
با بررسی ادبیات پس از انقلاب اسلامی ایران و ادبیات آیینی و دینی دهه‌های اخیر می‌بینیم که عید فطر در آثار شاعران آیینی این دوره نیز به چشم نمی‌خورد و باید ریشه‌های آن را در جای دیگر جست‌وجو کرد.
گویا امروزه مسلمانان به یک تعقل درونی از مفاهیم دینی رسیده‌اند که آن‌ها را بی‌نیاز از نمایش دوباره‌ی این مفاهیم در حوزه‌هایی نظیر ادبیات خواهد کرد.
به عبارت دیگر با بررسی این اتفاق و مقایسه‌ی آن با تعاریفی که از شعر وجود دارد ـ زمانی شعر اتفاق می‌افتد که یک حس درونی از شاعر را به مخاطب نشان دهد یا او را با یک نقطه‌ی تاریک و زاویه‌ی پنهانی از عالم خلقت آشنا کند ـ می‌بینیم که ماه مبارک رمضان فضایی را در احساس هر انسان مسلمان ایجاد کرده است که او را به درون خود دعوت می‌کند و جدای از این اتفاق درونی به صورت یک رویداد آشکار و بیرونی نیز در کشورهای مسلمان به نمایش گذاشته می‌شود.
زهره طغیانی
کارشناس ارشد زبان و ادبیات فارسی